WĄWOLNICA
Wieś położona nad rz. Bystrą, siedziba urzędu gminy. Jedna z najstarszych osad na terenie Lubelszczyzny.
W XIII w. istniał tu gród obronny, zw. Wawelnicą. W 1278 r. atakowany był przez Tatarów. Wzmiankowany w 1326 r. z okazji założenia parafii rzymskokatolickiej. Zapewne w 1364 r. lokowane tu było miasto królewskie, zmiana praw miejskich na magdeburskie nastąpiło w 1448 r. Na miejscu grodu wzniesiony był zamek obronny. W 2 poł. XVI w. miasto zostało przeniesione na nowe, obecne miejsce i otrzymało nowe rozplanowanie. Na skutek konkurencyjnych ośrodków miejskich (Kazimierz Dolny, Lublin, Bełżyce) Wąwolnica nie osiągnęła jednak większego znaczenia. W 1870 r. odebrane zostały jej prawa miejskie.
Stąd pochodził Eliasz z Wąwolnicy (zm. po 1446 r.), profesor Uniwersytetu w Pradze, rektor Akademii Krakowskiej (1409-10), nauczyciel późniejszego kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i wychowawca margrabiego brandenburskiego Fryderyka.
2 maja 1946 r. z rana doszło tu do krótkiego starcia pomiędzy żołnierzami WiN ze zgrupowania Mariana Bemaciaka „Orlika” a grupą aktywistów PPR i funkcjonariuszy MO przybyłych w celu ściągnięcia od chłopów tzw. kontyngentów. Tego samego dnia ok. godz. 15 przybyły z Puław oddział UB w odwecie spalił ok. 100 zabudowań, uniemożliwiając mieszkańcom przystąpienie do akcji ratowniczej.
Zachował się układ urbanistyczny z XVI-XVII w. z obszernym czworobocznym rynkiem. Na d. wzgórzu zamkowym znajduje się kościół paraf. św. Wojciecha, murowany, wzniesiony w 1. 1907-14 wg proj. Józefa Piusa Dziekońskiego. Trójnawowy z transeptem. Fasada jednowieżowa z wieżą umiejscowioną asymetrycznie. Na fasadzie umieszczone są tablice z 1990 r. poświęcone żołnierzom poległym za ojczyznę na wszystkich frontach II wojny światowej, partyzantom AK i BCh, ofiarom mordów, więzień i łagrów, oraz z 1926 r. ku czci mieszkańców Wąwolnicy poległych za ojczyznę w l. 1918-20. We wnęce w zach. ścianie zewnętrznej figura patrona kościoła. Obok kościoła kaplica Matki Boskiej Kębelskiej (Kębło) stanowiąca d. prezbiterium wcześniejszego kościoła, murowanego, z 2 poł. XIV w., przebudowanego w 1630 r. i ok. 1700 r., częściowo rozebranego w l. 1907-09. Wewnątrz figura Matki Boskiej Kębelskiej (przeniesionej z pobliskiej wsi Kębło) z XV w., zaliczanej do tzw. Pięknych Madonn, koronowanej diademami papieskimi 10 września 1978 r. przez biskupa lubelskiego Bolesława Pylaka. Murowana plebania z pocz. XIX w. Na pn. od wzgórza zamkowego plac do odprawiania mszy polowych z wykonanymi współcześnie stacjami Drogi Krzyżowej. Pod wzgórzem kościelnym przy szosie silne wywierzysko ze smaczną wodą źródlaną. Dawny szpital (ul. Zamkowa 24), drewniany, zbudowany na przeł. XVIII i XIX w. Cmentarz żydowski (ul. Za Rzeką), zaniedbany, zachowało się 9 nagrobków.