KRAŚNIK
Miasto powiatowe (ok. 37 800 mieszk.) położone na terenie Wzniesień Urzędowskich, nad Wyżnicą (prawy dopływ Wisły). Siedziba urzędów gminy i gminy miejskiej. Ośrodek przemysłu spożywczego, materiałów budowlanych i drzewnego, a w dzielnicy Kraśnik Fabryczny – metalowego (łożyska toczne). Działa tu Muzeum Regionalne (ekspozycja obrazująca ruch oporu regionu w czasie okupacji niemieckiej) i Regionalne Stowarzyszenie Miłośników Kraśnika. W Kraśniku działa Wioska Dziecięca SOS – zbudowana jako druga w Polsce (wcześniejsza założona w Biłgoraju).
W XIII w. wzmiankowała była tu osada założona na szlaku handlowym z Polski na Ruś. Lokacja ok. 1377 r., do końca XIV w. miasto królewskie, następnie magnackie. W XVI-XVII w. rozwój rzemiosła. Od końca XVII do XIX w. własność Zamoyskich. Od 1795 r. w zaborze austriackim. Od 1809 w Księstwie Warszawskim. W I. 1815-1918 w Królestwie Polskim. W 1914 r. budowa linii kolejowej Lublin-Rozwadów, która ożywiła miasto jako ośrodek przemysłowy. 23-25 sierpnia 1914 r. miejsce zaciętych walk armii austriackiej i rosyjskiej. 9 listopada 1918 r. działała tu jako pierwsza na Lubelszczyźnie Rada Delegatów Robotniczo-Włościańska. W okresie międzywojennym powstała fabryka amunicji w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. W mieście stacjonował wtedy 24 Pułk Ułanów. W 1937 r. w pobliżu Kraśnika zostało zbudowane duże osiedle mieszkaniowe. W l. 1954-75 osiedle to miało status odrębnego miasta pod nazwą Kraśnik Fabryczny. W okresie okupacji w mieście były: getto dla Żydów, 4 obozy pracy, jeniecki obóz przejściowy i podobóz obozu koncentracyjnego na Majdanku (Budzyń).
Zachował się zabytkowy układ urbanistyczny z XIV-XIX w. Pozostałości założenia zamkowego Zamoyskich z XVII w. Zespół poklasztorny Kanoników Regularnych (ul. Klasztorna 3). Kościół paraf. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Michała Archanioła wzniesiony przed 1469 r. (zapewne z wykorzystaniem murów poprzedniej świątyni), murowany, przebudowany i rozbudowany w l. 1527-41 (zmiana sklepień i budowa kaplic grobowych Tęczyńskich). Wewnątrz obrazy Tomasza Dolabelli, z których trzy tworzą cykl upamiętniający zwycięstwo chrześcijan nad Turkami w bitwie pod Lepanto w 1571 r., renesansowe i manierystyczne nagrobki Tęczyńskich, wykonane m.in. przez Santi Gucciego, wśród nich Jana Baptysty Tęczyńskiego (ok. 1540-63) – wojewody lubelskiego i bełskiego, i jego narzeczonej Cecylii Wazówny, królewny szwedzkiej, siostry króla Szwecji Eryka XIV, przedstawiający dwie postacie trzymające się za ręce i objęte ramionami.
Miłość Jana Baptysty Tęczyńskiego i Cecylii Wazówny rozkwitła podczas poselstwa Jana do Szwecji. Niestety zakończyła się tragicznie. Tęczyńskiego uwięzili w Kopenhadze Duńczycy walczący wówczas ze Szwedami. Wkrótce Jan Tęczyński zmarł. Na nim wygasła kraśnicka linia tego rodu. Jana Baptystę Tęczyńskiego łączyła przyjaźń z Janem Kochanowskim, który poświęcił mu m.in. utwory „Nagrobek Tęczyńskiemu” oraz „Pamiątka … Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie”.
Dwugłowy orzeł cesarski i herb Lew na sarkofagu Tęczyńskiego przypomina fakt nadania tego herbu Tęczyńskimu przez Ferdynanda I. Ołtarz główny późnorenesansowy z l. 1620-30 z obrazem Matki Boskiej Różańcowej z Dzieciątkiem z 1 poł. XVII w., z bogatą dekoracją snycerską. Antepedium z posrebrzanej blachy miedzianej z 1 poł. XVIII w. ze sceną Adoracji Matki Boskiej i bogatej ornamentacji roślinnej. Stalle i ława kolatorska późno-renesansowe z 1 poł. XVII w. z bogatą dekoracją rzeźbiarską i obrazami na zapieckach z kręgu Tomasza Dolabelli. Obok murowana kaplica św. Jacka z końca XVIII w. i murowana dzwonnica sprzed 1682 r. W budynkach poklasztornych, wzniesionych w końcu XV i na pocz. XVI w., wielokrotnie rozbudowywanych i przebudowywanych, znajduje się przedszkole i muzeum. Kościół szpitalny Świętego Ducha (ul. Narutowicza) wzniesiony w l. 1758-61, murowany, barokowy, jednonawowy. Ołtarze, antepedia i ambona rokokowe z 2 poł. XVIII w. W drewnianym budynku d. szpitala, wzniesionym w 2 poł. XVIII w., mieści się biblioteka pedagogiczna. Bóżnica (ul. Bóżnicza 6) murowana, wzniesiona w l. 1637-54, przebudowywana, obecnie magazyn. Obok dom kahalny, murowany, z poł. XVII w., przebudowywany. W pobliżu d. szkoła żydowska, murowana, z XVII w. Na cmentarzu paraf.: zbiorowa mogiła 15 żołnierzy polskich poległych 13-29 września 1939 r. Cmentarz żydowski przy ul. Góry o pow. 1,82 ha, ogrodzony murem kamiennym, zaniedbany, zachowało się kilka nagrobków. Pomnik w miejscu obozu pracy w l. 1942-44, w którym hitlerowcy trzymali ok. 3 tys. Żydów, zatrudnionych w niemieckiej fabryce podzespołów do samolotów. Pomnik przy ul. Kościuszki ku czci żołnierzy 24 Pułku Ułanów poległych w latach II wojny światowej na polach bitewnych w Polsce i w Europie.