Kazimierz Dolny – Zabytki
Miasto (ok. 4000 mieszk.) położone na zach. skraju Płaskowyżu Nałęczowskiego, na prawym brzegu Wisły, siedziba urzędu gminy. Niewielki ośrodek przemysłowy (przetwórstwo owocowe, wikliniarstwo), znaczący ośrodek turystyczno-wypoczynkowy. Przystań rzeczna i promowa (do Janowca). Siedziba Muzeum Nadwiślańskiego (Kamienica Celejowska) i jego oddziałów (Muzeum Sztuki Zdobniczej, Muzeum Przyrodniczego – w spichlerzu M. Przybyły).
Miejsce corocznego Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych połączonego z Targami Sztuki Ludowej, Festiwalu Filmowego oraz Letnich Koncertów Organowych (organizowanych w kościele farnym).
Tradycyjnie zwiedzanie miasta warto rozpocząć od wejścia na Górę Trzech Krzyży (wcześniej zw. Krzyżową Górą). Umieszczone na niej krzyże przypominają o zarazie, która dotknęła mieszkańców miasta w 1708 r. Z góry jest wyjątkowo malowniczy widok na miasto i przełomowy odcinek Wisły. W oddali widoczny jest także Janowiec. Zachował się układ urbanistyczny z XIV-XVII w. z prostokątnym rynkiem i siatką ulic dostosowaną do ukształtowania terenu. Zamek, murowany, wzniesiony został ok. 1350 r., fundacji Kazimierza Wielkiego, przebudowany i rozbudowany w końcu XV w. (podwyższenie murów, otoczenie fosą) i na pocz. XVII w. (o część mieszkalną dla Firlejów, zapewne wg proj. Santi Gucciego), zniszczony w 1657 i na pocz. XVIII w., częściowo zrekonstruowany i zabezpieczony w l. 1975-84 jako trwała ruina. Zachowane mury opasują dziedziniec o nieregularnym kształcie. Od strony południowej część mieszkalna z renesansowymi otworami okiennymi, od strony rzeki zachowana podstawa wieży. Powyżej zamku murowana baszta, wzniesiona w XIII w., nadbudowa krenelaża w XIV w., od pocz. XVI w. w ruinie, częściowo zrekonstruowana w 1957 r. Wzniesiona na rzucie koła o średnicy 10 m i wys. 20 m, z wejściem na wys. 6 m. Charakterystyczny beczkowaty kształt wieży wynika ze średniowiecznej sztuki obronnej. Według legendy, kiedy utraciła znaczenie obronne, służyła jako miejsce palenia ognia i pełniła rolę latami wskazującej drogę statkom wiślanym. Wykorzystywana obecnie jako punkt widokowy. Kościół farny św. św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja Apostoła murowany, powstał ok. 1325 r., przebudowany w l. 1586-89 (nawa), w l. 1610-13 (prezbiterium), w l. 1612-15 dobudowa kaplicy Borkowskich (budowniczy Jakub Balin), w l. 1625-29 dobudowa kaplicy Górskich (budowniczy Jan Wolff), w l. 1646-53 dobudowa kaplicy Królewskiej (Różańcowej). Kościół jest jednonawowy, z długim zamkniętym półkoliście prezbiterium, sklepienie kolebkowe z lunetami ze wspaniałą sztukaterią. W ołtarzu głównym z XVII w. obrazy „Męczeństwo św. Bartłomieja”, patrona miasta, i w zwieńczeniu „Św. Kazimierza” z 1853 r. W antepediach ołtarzy kurdybany (z tłoczonej i malowanej skóry) z XVIII w. Renesansowa chrzcielnica z 1587 r. z warsztatu Santi Gucciego. Ambona z 1615 r. w części zasadniczej zdobiona intarsją, rokokowy baldachim z XVIII w. z symbolami czterech ewangelistów.
Charakterystyczny żyrandol z porożem jelenia, jak mówi legenda, pochodzi z zamku. Organy, unikat europejski (wymieniono tylko miechy), z 1620 r. wykonane przez Szymona Liliusza, mają 35 głosów. Najstarsza z kaplic, Borkowskich (1612), fundacji Elżbiety z Kochanowskich Borkowskiej, córki Jana Kochanowskiego, ma sklepienie kolebkowe z dekoracją stiukową oraz późnorenesansowe epitafia proboszczów kazimierskich i popiersie kupca Mikołaja Przybyły. Przy wejściu do kaplicy tablica z 1999 r. upamiętniająca mieszkańców Kazimierza Dolnego – uczestników powstania styczniowego. Kaplica Górskich fundacji bogatego kupca Wawrzyńca Górskiego jako wotum po ustąpieniu zarazy w 1625 r., wzorowana na kaplicy zygmuntowskiej, na planie kwadratu, z ośmioboczną kopułą i latarnią. W ołtarzu obraz Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy z XIX w., na predelli „Pokłon Trzech Króli”, a w zwieńczeniu św. Wincenty Ferreriusz, patron budowniczych. Przy wejściu do kaplicy tablice ku czci mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zapory” (1918-49) i jego żołnierzy oraz upamiętniająca XX-lecie pontyfikatu papieża Jana Pawła II. Trzecia kaplica, fundacji Marka Radzika z 1631 r., nazywana królewską, ma owalną kopułę, która opiera się na czterech parach kolumn. Na sklepieniu malowidło Trójcy Świętej wykonane przez Tadeusza Pruszkowskiego w okresie międzywojennym. Fresk z XVIII w. upamiętnia zwycięstwo pod Wiedniem. Obok fary murowane: kostnica (obecnie dom kościelnego) z końca XVIII w., dzwonnica (obecnie galeria sztuki) wzniesiona w 1783 r. zapewne wg proj. Fryderyka Zylcherta, plebania (ul. Zamkowa 6) z XVII-XVIII w., stajnia z wozownią (ul. Zamkowa 4, obecnie sklep) z końca XVIII w. zapewne wg proj. Fryderyka Zylcherta i organistówka (ul. Puławska 2) z 1 poł. XVIII w. Kościół otoczony jest ogrodzeniem murowanym z 3 bramkami wzniesionym w XVI w. Na starym cmentarzu pomiędzy farą a zamkiem m.in. płyta upamiętniająca powstańców z 1863 r. (1917, proj. Karola Sicińskiego).