Charakterystyka architektury gotyckiej w okresie XII – XIII w.
Gotyk daje się podzielić na trzy fazy, które w krajach europejskich zaczynaja się i kończą w różnym czasie.
- Przejście od sztuki romańskiej do gotyku. Zaczyna się ono we Francji ok. połowy XIIw., w Anglii w 1175, a w Niemczech po 1200r.
- Dojrzały gotyk- przemiany w polityce ( zdobycie przez Francję znacznej władzy w Europie) , w społeczeństwie (wzrost znaczenia mieszczaństwa) i w filozofii (scholastyka) stworzyły nowy obraz świata, który swój najpełniejszy wyraz artystyczny znajduje się w strukturze i dekoracji katedr XIII i XIV w.
- Wiek XIV charakteryzuje się epidemiami, wojnami i biedą, pod względem duchowym mistyką, pod względem społecznym przewagą mieszczaństwa; w dalszym ciągu rozwijaja się narodowe, odrębne formy architektoniczne. Preferowane są kościoły i kaplice
Gotyk francuski wypracował formę trójnawowej (czasem pięcionawowej) bazyliki z zazwyczaj półkolistym obejściem (niekiedy obejście rozplanowane jest wokół siedmiu boków dwunastokąta). Do obejścia przylega wieniec kaplic, z których środkowa z czasem staje się znacznie wydłużona. Jest to kaplica Mariacka, która pojawiła się wraz z rozwijającym się w tym czasie kultem NMP. Wnętrza uporządkowane zostają podziałem żeber schodzących ze sklepień po filarach w postaci wiązek żeber i służek niekiedy do samej posadzki. Znacznie wyższe od naw bocznych, nawy główne, siły rozporowe ze sklepień przekazują poprzez system przyporowy, łukami powyżej zadaszenia naw bocznych na wieże sił zwieńczonych sterczynami. Powyżej linii arkadowych łuków oddzielających nawę główną od naw bocznych, w ścianach naw głównych, często umieszczany jest rząd trójdzielnych arkadek. Olbrzymie otwory okienne dzielone są złożonym maswerkiem. Bogato rzeźbione, na ogół dwuwieżowe fasady, w dolnej części zdobią prowadzące do wnętrza trzy portale odpowiadające trzem nawom. Środkowy, główny portal, zazwyczaj jest najbardziej okazały. Często dzieli go filar z przedstawieniem Jezusa Chrystusa lub Matki Bożej albo posąg patrona miasta. Głębokie ościeża portali zdobią figury świętych, apostołów, proroków lub królów. Dekoracja rzeźbiarska występuje także na łukach archiwolt oraz w tympanonach. Częstym zwieńczeniem portali jest ozdobna wimperga. Pas powyżej portali stanowi fryz z postaciami królów. Wyżej umieszczano trzy rozety lub ogromne ostrołukowe okna. Pionowy podział fasad podkreślają dwie skarpy akcentujące wewnętrzny układ bazyliki i podtrzymujące fasadę.
Kościół klasztorny w St.Denis (chór)-1140-1144
Katedra w Noyon- ukończona w 1157
Katedra w Laon ok.1170
Katedra Notre-Dame w Paryżu (1163r.)
Katedra w Chartres (1195r.)
Katedra w Reims( 1211r.)
Katedra w Amiens (1220r.)
Anglia
Początki gotyku są wspólne dla Anglii i północnej Francji, a dokładniej – Normandii. Początki gotyku przypadają na końcową fazę okresu zwanego dawnym angielskim lub staroangielskim (Early English), który trwa od ok. 1189 (można spotkać także datę 1170 i 1180) do ok. 1270. W tym czasie dokonania architektów są wspólne dla Anglii i Francji. Okres drugi nazywany dekoracyjnym (Decorated) przypada na lata od ok. 1270 do ok. 1350. Okres ostatni, tzw. wertykalny lub pionowy (Perpendicular), zamyka styl gotycki po roku 1500.
W pierwszej fazie zachowany został romański układ kościołów, w których zastosowano ostre łuki i sklepienia krzyżowo-żebrowe. W fazie dekoracyjnej następuje duży postęp w obróbce kamieniarskiej. Żebra sklepienne, służki, zyskują bogatsze profilowanie. W sklepieniach wprowadzono dodatkowe podziały, które nadają im bardziej dekoracyjną formę. Także otwory okienne stają się bardziej ozdobne przez wprowadzenie bogatszych podziałów rozbudowanymi maswerkami. Okres wertykalny cechuje znaczne nagromadzenie wąskich, prostokątnych pól w elewacji. Porządkują i podkreślają je wprowadzone linie poziome, które jeszcze mocniej podkreślają pionowość tych płaszczyzn. Otwory okienne dzielone są maswerkami także na wąskie, pionowe powierzchnie. W sklepieniach żebra tworzą skomplikowane podziały, układające się w wachlarze. Sieć żeber sklepiennych często łączona jest z laskowaniem zdobiącym ściany, tworząc skomplikowany, koronkowy wzór.
W okresie gotyku budowane w Anglii kościoły mają zazwyczaj układ trójnawowej bazyliki o znacznie wydłużonym, prostokątnym prezbiterium. Długi korpus kościoła przecinają dwu- lub trójnawowe transepty o ramionach znacznie wychodzących poza obrys naw bocznych. Spotykane są też dwie niezależne nawy poprzeczne, z których dłuższa oddziela nawy od prezbiterium, a krótsza przecina prezbiterium. Za prezbiterium, w osi kościoła, budowana jest zazwyczaj na planie prostokąta duża kaplica Mariacka (Lady Chapel). Wysokość tej kaplicy nawiązuje do wysokości naw bocznych, a często umieszczone w jej wnętrzu filary dzielą ją na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i poprzecznej zazwyczaj budowana jest potężna wieża. Fasadę flankują dwie inne masywne wieże, niekiedy wysunięte poza obrys korpusu kościoła.
Kościoły budowane w Anglii mają nawy główne niższe w stosunku do ich długości, niż te, które budowano we Francji. Przez to bryła kościołów angielskich sprawia wrażenie cięższej. Profile żeber, mimo mocnego rozczłonkowania, także są dość szerokie, przez co wydają się masywne. Lekkości wnętrzu dodają ostro zakończone łuki okien i arkad międzynawowych. W budowlach angielskich spotykany jest ciekawie wyglądający profil filarów. Przylegające do nich służki bywają wykonane niezależnie od głównego trzonu i dostawione do niego. Ten drogi sposób obróbki kamieniarskiej został w czasie późniejszym zaniechany.
Katedra w Canterbury
katedra w Canterbury zbudowana w miejscu istniejącej wcześniej i zniszczonej prze Pierwszym budowniczym był Wilhelm z Sens, architekt francuski. Pracę rozpoczął w 1174 r. od budowy prezbiterium. Po czterech latach zastąpił go Anglik o tym samym imieniu, który ukończył je w 1185. z pożar w 1174 budowli romańskiej. Jego niskie obejście otwiera się na chór arkadą ostro zakończonych łuków. Budowę korpusu kościoła rozpoczął dopiero w ok. 1379
Opactwo w Westminster
opactwo Westminsterskie w Londynie, przebudowane w latach 1245-1265 z budowli romańskiej. Główna część kościoła zaliczana jest do okresu dekoracyjnego. Jest to trójnawowa bazylika, w której wysoką nawę główną przykrywa sklepienie krzyżowo-gwiazdowe, a o połowę niższe nawy boczne – sklepienia krzyżowe. Część strychowa zbudowana nad nawami bocznymi otwiera się do nawy głównej rzędem triforiów, nad którymi umieszczono okna oświetlające wnętrze budowli. Łęki oporowe zostały poprowadzone w dwóch kondygnacjach. Najstarszą częścią kościoła jest trójnawowy transept i prezbiterium zbudowane w 1245 r. Prezbiterium zamyka pięć boków dziesięciokąta z ambitem, do którego przylega pięć podkowiastych kaplic. Pod koniec gotyku (w latach 1502-1512) wyburzono środkową z nich i w tym miejscu zbudowano dużą grobową kaplicę Henryka VII. Kaplica ta to właściwie niewielka bazylika z wielokątnym zamknięciem i przylegającymi do niego kaplicami. Nawę przykrywa sklepienie wachlarzowe.
Katedra w Salisbury
katedra w Salisbury, trójnawowa bazylika z trójnawową kaplicą Mariacką zbudowana w latach 1220-1258. Budowlę przecinają dwie podwójne nawy krzyżowe. Nad transeptem przecinającym korpus w połowie długości wznosi się na 123,0 m wieża (najwyższa w Anglii). Od strony południowej do kościoła przylega czworoboczny dziedziniec otoczony krużgankiem zbudowanym w okresie 1263-1284, z którego można przejść do ośmiobocznego kapitularza.
Wels
katedra w Wells, zbudowana w latach 1180-1425 bazylika z potrójną nawą krzyżową i dwoma niskimi wieżami od frontu. Wieże tylko w niewielkim stopniu są wyższe od elewacji nawy głównej. Kompozycja frontu z podziałem poziomym na dwie kondygnacje, poprowadzonym przez wprowadzenie gzymsów obejmuje wieże i elewację korpusu katedry. Linie poziome równoważą pionowe podziały sześcioma przyporami i powtarzalnymi detalami architektonicznymi w postaci nisz, arkad i wimperg. Środkową część fasady wieńczy szczyt ozdobiony dwoma rzędami rzeźb, z których wyższy przedstawia postacie apostołów.