RZYM – ZARYS DZIEJÓW MIASTA

Początek Cesarstwa Rzymskiego – 27 p.n.e. (Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów)). Koniec – 395 n.e. (podział cesarstwa na Wschodnio- i Zachodniorzymskie). 476 n.e. – Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, koniec starożytności.

Architektura rzymska pochodzi od pierwowzorów greckich i etruskich. Pierwsza świątynia Jowisza na Kapitolu stała się wzorem dla całej rzymskiej architektury sakralnej. Zarówno świątynia Jowisza jak i rotundy z czasów cesarstwa, od mauzoleum Augusta (28 p.n.e.) do mauzoleum Hadriana (139 n.e.) wywodzą się z tradycji etruskiej. W epoce Augusta (31 p.n.e. – 14 n.e.) sztuka grecko-hellenistyczna przechodzi wreszcie ostatecznie w sztukę rzymską. W architekturze greckiej najważniejszym elementem konstrukcyjnym była kolumna, w rzymskiej – ściana, jako ograniczenie, zamknięcie przestrzeni. Kolumna występuje często jako element jedynie dekoracyjny. (np. Forum Nervae w Rzymie, ok. 100 n.e.). Preferowane są dekoracyjne porządki kolumn (koryncki i kompozytowy) z bogato zdobionymi elementami. Mury, sklepienia, kopuły, wykonywane z kruszywa kamiennego zalanego zaprawą, pokrywane są oblicowaniem kamiennym lub tynkiem. Znajomość napięć kierunkowych są ważnymi środkami w konstruowaniu i komponowaniu takich budowli jak mosty, akwedukty, galerie (Forum Trajana w Rzymie), łuki triumfalne, termy, teatry i amfiteatry.

Choć świątynie rzymskie były wzorowane na greckich, to jednak nie były kopiowane i miały elementy odmienne. Za cellą świątyni nigdy nie znajduje się tylna hala portykowi, odpowiadająca hali wejściowej. Rzymska świątynia ma wyraźnie osiowy charakter. Od przodu szerokie zewnętrzne schody, ujęte we flanki, prowadzą na podium do kolumnowej Sali wejściowej. Z tyłu znajduje się cella, otwarta tylko ku fasadzie. Z rzadka bywa ona otoczona ze wszystkich stron kolumnami (peripteros). Z reguły jej ściany są rozczłonkowane półkolumnami (pseudoperipteros). Wnętrze przykryte jest płaskim stropem lub sklepieniem kolebkowym. Gurty bądź belki są podtrzymywane przez kolumny przyścienne. Tylna strona świątyni nie ma znaczenia, ponieważ nie jest przeznaczona do oglądania. Również rzadkie w Rzymie świątynie okrągłe otrzymują wydzielony ciąg schodów przed portalem. Są one najczęściej otoczone wieńcem kolumn.

Przykłady:

1) Świątynia Romy i Wenus, zaczęta w czasach Hadriana, 121 n.e., ukończona po 138 n.e. za Antoniusza Piusa. Pseudodipteros, cella podzielona przez dwie absydy.

2) Panteon w Rzymie, zaczęty w 118 n.e. w czasach Hadriana. Wnętrze: średnica = wysokość = 43,6m. Jedynym źródłem światła jest oculus (średnica 9m) kopuły. Liczne łuki odciążające w murach i podwyższony mur zewnętrzny wspierają kopułę, która wewnątrz tworzy dokładną półkulę.

Grobowce – na kolistej lub kwadratowej podstawie wznoszone są bogato ukształtowane budowle, np. Mauzoleum Augusta, skalisty grobowiec Nabatejczyków w Petra (Jordania). Formy okrągłe mają genezę etruską, pochówek następuje jednak na ogół nie w zamkniętym podziemnym systemie pomieszczeń, jak w Etrurii, lecz urna stoi w środku rotundy, do której prowadzi naziemne wejście.

Teatr – ok. 10 p.n.e. powstał teatr Marcellusa jako wzór dla całego imperium. Nie jest to już założenie wydrążone w naturalnym zboczu, lecz wolno stojąca budowla miejska z otoczonymi wysokim murem rzędami miejsc, które są dostępne przez liczne wejścia i schody.

Amfiteatr Flawiuszów (Koloseum), 70-80 n.e.. Eliptyczna arena przeznaczona do walk gladiatorów, 187 x 155m, wys. 51m. Pierwowzór dla wszystkich późniejszych amfiteatrów. Pod areną przejścia, schody, klatki, wyciągi i zaplecze dla organizacji przedstawień. Za cavea 7 kręgów przesklepionych arkad filarowych, czściowo w układzie wielokondygnacyjnym, 80 ścian radialnych, połączonych przez sklepienia, jako wsparcie dla rzędów siedzeń, system schodów do szybkiego opuszczania miejsc. Filary zewnętrznych arkad z półkolumnami w porządkach: licząc od dołu doryckim, jońskim, korynckim.

Villa imperialis – wiejska, letnia rezydencja cesarska, założona z wielu zespołów budynków. Wysoki komfort życia: hypokaustyczne ogrzewanie, przeszklone okna, termy. Np. willa Hadriana w Tivoli – 118-138 n.e. Zespoły budynków rozdzielone tarasowymi ogrodami i systemem alej. Większość budynków nawiązuje do tych budowli egipskich i greckich, które wywarły na cesarzu szczególne wrażenie w czasie jego podróży po terenach państwa rzymskiego. Zostały one przetworzone w duchu rzymskich form stylistycznych.

Castellum (castrum romanum) – w całym cesarstwie znormalizowane budownictwo lekko obwarowanych obozów piechoty i obozów legionów, ufortyfikowanych wałami, murami i wieżami obronnymi, zapewnia stacjonowanie liczebnie równych oddziałów i zastosowanie wyćwiczonych gdzie indziej technik wojennych. Oś podłużna obozu tworzy via pretoria (cardo). Via principialis  (decumanus) oddziela węższe pole praetentury od rejentury. Leży na niej pośród budowli o konstrukcji szkieletowej centralna grupa budynków: pretorium (principia), kwestura (pałac legata), arsenał, szpital i hala ćwiczeń. Teatr, amfiteatr, cyrk, canabae (sklepy, mieszkania rodzin legionistów, rzemieślników i kupców) powstają w nieregularnym układzie poza obozem, stając się zapleczem dla powstania przyszłego miasta. Miasta regularne powstają natomiast wg planu castellum.

Dom pompejański – typowy dom pompejański rozplanowany był wzdłuż osi prostopadłej do ulicy. Pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze rozplanowane były zazwyczaj wokół jednego lub dwóch perystyli połączonych eksedrą. Perystyle poprzedzone były tabulinum przylegającym do atrium. W części znajdującej się bezpośrednio przy ulicy często lokowano pomieszczenia sklepów i warsztatów. W ogrodowej części perystyli umieszczano fontanny, nimfea i posągi. W bogatszych domach znajdowały się także prywatne termy. W zależności od zamożności właścicieli wystrój domu był mniej lub bardziej bogaty a dom zajmował odpowiednią do statusu powierzchnię.

Dom mieszkalny – centralnym miejscem jest atrium.

– fauces – sień korytarzowa z wejściem, po bokach dwa wynajmowane kramy, niedostępne od atrium.

– atrium, izba centralna; pierwotnie zapewne zadaszona, z paleniskiem wewnątrz; później czworoboczny otwór nad paleniskiem; po pochylonym do wewnątrz dachu woda deszczowa spływała do basenu;

– pomieszczenia otwierają się do atrium

– dwa skrzydła

– tabulinum przed ogrodem

Bramy miejskie – ze sklepieniem kolebkowym nad przejazdem, przy głównych traktach dwuprzejazdowe (Trewir):

– często jedno lub dwa boczne sklepione przejścia

– wewnątrz skrzydła bramy i otoczony murem dziedziniec

– zewnątrz spuszczana krata

– wieże flankujące

– jedno lub kilka pięter wyrasta ponad wysokość murów obronnych

– mury często wygięte z obu stron bramy lub załamane pod kątem, aby umożliwić obronę flankową bramy (Arles; Rzym, Porta Appia)

Bazylika – reprezentacyjna budowla wielofunkcyjna (targ, giełda, sąd), położona najczęściej przy placu targowym, później stały element forum. Budowla wielonawowa, z podwyższoną i mającą bezpośrednie oświetlenie nawą środkową, oddzieloną od naw bocznych rzędami filarów lub kolumn. Absyda lub nisza przy ścianie czołowej, rzadziej przy dłuższym boku bazyliki – miejsce nadzoru nad targiem, sprawowania sądów itp. Bazylika Maksencjusza, zaczęta w 306 n.e. przez Maksencjusza, ukończona w 314 przez Konstantyna, w typie wielkich sal w trermach, tu jednak budowla wolnostojąca. Rozmiary wnętrza 84 x 58m. Nawa środkowa sklepiona krzyżowo, nawy boczne poprzecznymi kolebkami. Kolumny pozbawione funkcji nośników ścian działowych, przystawione do nich, dźwigają tylko sklepienie. W bazylikach chrześcijańskich (na Lateranie) od 313 Konstantyn zabronił budowania sklepień.

Caldarium i frigidarium są od I w. n.e. budowane w układzie bazylikowym. Wysoka przestrzeń środkowa, z wielkim sklepieniem krzyżowym, oświetlona przez okna w górnych partiach ścian bocznych i w ścianach tarczowych. Przestrzenie boczne sklepione kolebkowo.

Forum – symetryczny plac z dominującym budynkiem (najczęściej świątynią). Jego pierwotna funkcja targowiska została wyparta przez reprezentacyjność, funkcje społeczne i polityczne. Forum Romanum – VI – I w. p.n.e. Wokół placu między Kapitolem, Kwirynałem i Palatynem powstawały budowle administracyjne, sądownicze, targowe oraz świątynie, bez planu całości założenia przestrzennego. Fora cesarskie – powstają od 51 p.n.e. (Forum Juliusza) do pocz. II w. n.e. jako grupa samodzielnych, ostro od siebie oddzielonych zespołów, każde z własną osią symetrii i dominantą. Podsumowanie idei architektonicznych forum można odnaleźć w później realizacji tego typu – Forum Trajana.