GNIEZNO PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIE (dawniej Gniezdno od „gniazda”) – główny ośrodek plemienny Polan i siedziba książęca.
Gniezno zostało założone w VII VIII w. Zgodnie z legendą podaną w Kronice Wielkopolskiej, praojciec-eponim Polan (Lechitów), Lech, po rozstaniu z dwoma braćmi, Czechem i Rusem, osiedlił się w miejscu, gdzie na dębie rosnącym między jeziorami ujrzał orła w gnieździe, co uznał za dobry znak. Odtąd biały orzeł miał znaleźć się w herbie jego następców. Legenda ta, o ile nie została w całości wydedukowana przez kronikarza z nazwy pierwszej stolicy Polski, odnosić się może do centralnej pozycji Gniezna w kosmologii, w związku z axis mundi w postaci drzewa kosmicznego. Zwykle sanktuaria słowiańskie, aby stanowiły model kosmosu, zakładano w miejscach, gdzie stało wysokie drzewo (jawor, dąb) z wodą u korzeni. Jako siedziba władcy Polan Gniezno niewątpliwie pełniło istotną rolę religijnąjeszcze w okresie pogańskim, rywalizując z Kruszwicą – stolicą Goplan. W pobliskiej Lednogórze odnaleziono drewnianą figurkę rogatego bóstwa, kojarzonego z Wołosem (Welesem), bogiem bydła (rozmnażania?) i sfery podziemnej. Sacrum koncentrujące się na granicy osady objawiało się też poprzez umieszczony na wałach rzeźbiony łeb odyńca, ogól-nosłowiańskiego potwora chtoniczno-akwatycznego, prawdopodobnie postaci Welesa. Haki w konstrukcji wałów zdobiły głowy zwierzęce dla pomnożenia siły obronnej. Wiadomo też, że w momencie budowania wałów złożono pod nimi czaszkę tura jako ofiarę zakładzinową. Długosz podaje w swojej Kronice, że w Gnieźnie znajdowała się „najważniejsza świątynia, do której pielgrzymowano ze wszystkich stron” wzniesiona „Plutonowi zwanemu Nyją”, opiekunowi dusz zmarłych. Maciej Stryjkowski (powołując się – błędnie – na Kadłubka) wspomina o świątyni bogini płodności Marzanny-Cerery. Obie informacje uznawane są także za wymysł kronikarzy, przyzwyczajonych do rzymskiej centralizacji i teologii. Archeologowie twierdzą jednak, że na obszarze Wzgórza Lecha bądź na dawnym podgrodziu gnieźnieńskim, bądź na terenie obecnie zabudowanym katedrą gnieźnieńską, znajdują się zręby pogańskiego miejsca kultowego ze śladami składania ofiar. Pod fundamentami założonej przez Mieszka I najstarszej świątyni chrześcijańskiej (Kronika Wielkopolska stwierdza, że zbudowano ją na miejscu pogańskiej świątyni Nyi) znaleziono czworoboczne palenisko, użytkowane przez długi czas. Ponieważ znalezisko dotyczy najstarszej warstwy osiedleńczej Gniezna, a wokoło brak śladów innych zabudowań, przypuszcza się, że była to świątynia, oddzielona od reszty grodu palisadą.
GNIEZNO-sanktuarium św. Wojciecha, głównego patrona Polski, w bazylice prymasowskiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
Sanktuarium usytuowane jest w centrum G., na Górze Lecha. Obecna konfesja św. Wojciecha nawiązuje głównie do wcześniejszej XVII-wiecznej konfesji barokowej. Szczególną czcią otaczany jest srebrny relikwiarz z 1622, z relikwiami Świętego, w kształcie trumny, wspartej na sześciu orłach. Na bokach trumny przedstawiono sceny z życia Męczennika.
Po złożeniu przez Bolesława Chrobrego ciała św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej w 977, a zwłaszcza po jego kanonizacji (998) G. stało się najważniejszym ośrodkiem kultowym i religijnym w Polsce. W 998 papież Sylwester II podjął decyzję o erygowaniu tu pierwszej na ziemiach polskich metropolii. Ranga tego miejsca wzrosła jeszcze w związku z pielgrzymką, jaką w 1000 do grobu Świętego odbył cesarz Otton III (uważana jest ona za pierwszą pielgrzymkę chrześcijańską na ziemiach polskich). Niestety w 1038 książę czeski Brzetysław zniszczył bazylikę, a cenne relikwie wywieziono do Pragi. Odnowienie kultu nastąpiło po odbudowie katedry i translacji relikwii św. Wojciecha, prawdopodobnie z któregoś z kościołów polskich (1090). W 1127 podczas przebudowy katedry odnaleziono relikwię głowy Męczennika. Przez wieki do grobu Świętego udawali się monarchowie i książęta polscy. Głęboką cześć żywili dlań przedstawiciele dynastii Piastów, Jagiellonów i Wazów, nawiedzający sanktuarium m.in. w święta patronalne (23 kwietnia i 20 października). W 1113 pielgrzymkę pokutną do G., za oślepienie swego brata Zbigniewa, odbył Bolesław Krzywousty. Po bitwie pod Grunwaldem przybył tu Władysław Jagiełło, przy czym drogę od Trzemeszna do G. odbył pieszo. Do św. Wojciecha licznie pielgrzymował lud, zwłaszcza kupcy przybywający do miasta na jarmarki wojcieszańskie. W 1419 arcybiskup gnieźnieński otrzymał tytuł prymasa Polski. W 1512 papież Leon XIII nadał sanktuarium specjalne odpusty. W XVII i XVIII w. G. zaczęło powoli tracić znaczenie jako jedno z głównych centrów pielgrzymkowych Polski. W okresie zaborów, w związku z historyczną rolą miasta i sanktuarium, popularne stało się tzw. pątnictwo narodowe do G. W 1897 obchodzono tu jubileusz 900-lecia śmierci św. Wojciecha, na który przybyły tysiące pątników.
Po odzyskaniu niepodległości rola G. ponownie wzrosła. W 1919 odbył się u grobu Świętego pierwszy w odrodzonej Polsce zjazd episkopatu. W 1930 św. Wojciech został ogłoszony patronem Akcji Katolickiej i odtąd organizowała ona coroczne, liczne pielgrzymki do Gniezna. Ruch nasilił się jeszcze w pierwszych latach powojennych, w uroczystości 950-lecia śmierci Wojciecha przypadającej w 1947 wzięło udział ponad 150 tys. wiernych z całej Polski. Lata 50. i 60. przyniosły prawie zupełny zanik pielgrzymowania grupowego, nadal jednak uroczyście obchodzono odpusty kwietniowe i ważne jubileusze kościelne. W 1991 w ramach przygotowań do jubileuszu 1000-lecia śmierci Wojciecha rozpoczęła się peregrynacja repliki trumienki Świętego po wszystkich parafiach archidiecezji gnieźnieńskiej.
Obecnie sanktuarium św. Wojciecha odwiedza rocznie ponad 150 tys. pielgrzymów i turystów. Największy zasięg ma odpust kwietniowy z udziałem prymasa i Episkopatu Polski oraz zagranicznych dostojników kościelnych. Odbywa się wówczas uroczysta procesja z relikwiami Świętego z kościoła św. Michała na Wzgórze Lecha.
W najnowszej historii sanktuarium szczególnie zapisały się dwie pielgrzymki papieskie w 1979 i 1997. Podczas tej ostatniej, związanej z obchodami 1000-lecia Męczeństwa św. Wojciecha, hołd Świętemu oddali przybyli na spotkanie z Janem Pawłem II prezydenci 7 państw Europy Środkowej. Wówczas też papież poświęcił w bazylice nowy ołtarz główny, stanowiący jubileuszowy dar Episkopatu Niemiec.