Trasa Momoty Górne – Pikule

Momoty Górne. Wieś założona w XVIII w. na terenie ordynacji zamojskiej – pierwotnie pod nazwą Gruje. Istniała tu maziarnia i tartak.

W ostatnich dniach września 1939 r. w sąsiedztwie wsi miała miejsce ostatnia koncentracja oddziałów wchodzących w skład zgrupowania płk. Tadeusza Zieleniewskiego. 30 września pod Momotami, Krzemieniem i Flisami walki zgrupowania z czołgami radzieckimi i zmotoryzowaną piechotą. Zwłaszcza ciężkie boje toczono o Krzemień. Wobec braku amunicji doszło do kapitulacji przed Sowietami i rozwiązania zgrupowania. Momoty Górne byty jednym z najdalej na zach. wysuniętych miejsc, gdzie w 1939 r. doszło do walk polsko-radzieckich. W Momotach Górnych 1 października 1939 r. płk Tadeusz Zieleniewski napisał swój ostatni rozkaz, zaczynający się od słów „Żołnierze! Oddział nasz został ostatnim oddziałem Wojska Polskiego walczącego w Polsce”. W kwietniu 1944 r. ciężki bój z hitlerowcami stoczył tu oddział AK „Lancy” – B. Ostrowskiego.

Kościół paraf. św. Wojciecha Biskupa, drewniany, wzniesiony jako kaplica w 1938 r. Po II wojnie światowej rozbudowany do obecnej postaci dzięki osobistej pracy tutejszego proboszcza Kazimierza Pińciurka (zm. w 1999 r.) – rzeźbiarza samouka. Kościół jest budowlą dwunawową i ma wyjątkowo bogatą dekorację wnętrza w postaci m.in. rzeźbionych kasetonów, drewnianych „witraży”, ołtarzy, ławek, stacji Drogi Krzyżowej i innych detali snycerskich. Wewnątrz i w obejściu kościoła tablice poświęcone mieszkańcom wsi – ofiarom II wojny światowej. Drewniana dzwonnica wzniesiona razem z kościołem. Symboliczna „grota” upamiętniająca tragiczny okres okupacji Polski w czasie II wojny światowej. Drewniany dwór z 2 poł. XIX w.

PIKULE

Wieś nad rz. Białą, założona w XVIII w. w sąsiedztwie młyna wodnego. W październiku 1942 r. miejsce bitwy oddziału POZ „Racławice” z oddziałami hitlerowskimi. Po bitwie hitlerowcy dokonali pacyfikacji wsi zabijając 51 mieszkańców. Na skraju wsi pomnik upamiętniający ofiary pacyfikacji, wystawiony w 1967 r.

Trasa przecina Park Krajobrazowy Lasów Janowskich. Utworzony w 1978 r. jako Park Krajobrazowy Nad Branwią w Lasach Janowskich, powiększony wraz ze zmianą nazwy w 1984 r. Zajmuje pow. 23400 ha i obejmuje tereny wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Porośnięty jest drzewostanem sosnowym z domieszką świerka i jodły (tereny piaszczyste i wydmowe) i bukowym oraz olszowym w zagłębieniach bezodpływowych. Występuje tu wiele roślin rzadkich i chronionych, jak wawrzynek wilczełyko i lilia złotogłów. Świat zwierząt reprezentują ssaki (m.in. łoś) i bardzo bogata awifauna. Część terenu chroniona jest jako rez. przyrody: „Lasy Janowskie” (wieś Szklarnia), „Imielty Ług” (737,79 ha – ochrona zbiorowisk bagiennych), „Szklarnia” (wieś Szklarnia), „Kacze Błota” (Bukowa) i „Jastkowice” (wieś Jastkowice). Wiele miejsc pamięci narodowej z okresu wojny polsko-rosyjskiej 1831 r., powstania styczniowego i II wojny światowej. W końcu września i na pocz. października 1939 r. walczyło, a po wyczerpaniu się amunicji uległo rozwiązaniu zgrupowanie płk. Tadeusza Zieleniewskiego. 9-25 czerwca 1944 r. podczas hitlerowskiej akcji „Sturmwind” w okrążenie dostało się ok. 3 tys. ludzi z AL, mniej z AK, BCh oraz żołnierzy radzieckich oddziałów dywersyjnych. Tylko części z nich udało się wydostać z okrążenia. W latach powojennych do początku lat pięćdziesiątych w Lasach Janowskich walczyły oddziały WiN i NSZ. Dla uczczenia ich pamięci (także dla administracji zasobami leśnymi i ochrony ich walorów przyrodniczych) powstał w l. 1984-90 Partyzancki Park Pamięci Narodowej z główną siedzibą w Janowie Lubelskim. Zarząd Parku Krajobrazowego Lasów Janowskich mieści się w Janowie Lubelskim.